Jak ograniczyć oporność na antybiotyki?

Jak pokazują dane, stosowanie antybiotyków w Europie jest ponad dwukrotnie wyższe u zwierząt niż u ludzi. W latach 2011–2014 zużycie antybiotyków w rolnictwie wzrosło o 23%. Coraz częściej apeluje się więc o zmniejszenie zużycia antybiotyków w całej Unii Europejskiej i podjęcie działań, które mają wyeliminować rutynowe profilaktyczne podawanie antybiotyków zdrowym zwierzętom. Lepiej podjąć inne działania związane z lepszym zarządzaniem stadem, które poprawią zdrowie i warunki życia zwierząt.

Inspekcja Weterynaryjna prowadzi od 2014 roku monitoring oporności bakterii występujących u zwierząt (np. Salmonella, E. coli, Campylobacter) na środki przeciwbakteryjne. Od 2015 roku w proces monitoringu antybiotykooporności włączyła się również Państwowa Inspekcja Sanitarna. Wyniki monitoringu wyraźnie wskazują, że stosowanie antybiotyków przyczynia się do wzrostu oporności drobnoustrojów. Przy czym oporność mikrobiologiczna nie jest tożsama z opornością kliniczną, przy której stwierdza się brak skuteczności leczniczej danego leku. Niemniej jednak ocena tendencji i źródeł oporności na antybiotyki jest niezbędna do walki z rosnącym zagrożeniem.

Oporność na antybiotyki ma miejsce wtedy, gdy bakterie nie są wrażliwe na działanie bójcze lub hamujące cząsteczki przeciwdrobnoustrojowej. Proces ten regularnie występuje w naturze. Antybiotyki są produkowane naturalnie przez bakterie i grzyby w celu wyeliminowania konkurencyjnych gatunków. Większość antybiotyków stosowanych w medycynie i weterynarii jest pochodną związków naturalnych i jest tylko kwestią czasu, żeby mechanizmy oporności występujące w naturze zostały użyte wobec antybiotyków stosowanych w weterynarii. Bakterie, mające kontakt z konkretnymi antybiotykami opracowują mechanizmy oporności, umożliwiając im kolonizację miejsc bogatych w składniki odżywcze i niewielką liczbę konkurentów.

Drobnoustroje mają trzy sposoby oparcia się działaniu antybiotyków, takie jak: zmiany miejsca wiązania antybiotyku, rozkład antybiotyku lub wydalanie antybiotyku na zewnątrz komórki. Ogólnie rzecz biorąc, wymienione mechanizmy oporności mogą być przenoszone zarówno drogą pionową, jak i poziomą. Oznacza to, że może dojść do transferu genów oporności na kolejne pokolenia oraz na inne bakterie tego samego lub innego gatunku.

Bakterie mogą też akumulować mechanizmy oporności na kilka antybiotyków. Dzieje się tak głównie w miejscach, gdzie występuje wysokie stężenie antybiotyków w środowisku, takich jak chociażby szpitale, ale także w pewnym stopniu gospodarstwa z produkcją zwierzęcą. W tych środowiskach bakterie, aby przetrwać, muszą ewoluować. Adaptują się i nabywają geny oporności z otoczenia. Przykładem mogą być bakterie pochodzące ze środowiska lub obecne w mikroflorze zwierząt, które mogły być niedawno wprowadzone do stada.

• Stosowanie od wielu lat antybiotyków u zwierząt może mieć związek z antybiotykoopornością bakterii występujących u ludzi

Geny oporności występują powszechnie w środowisku. Jest to mechanizm obronny bakterii przed naturalnymi cząsteczkami przeciwbakteryjnymi. Rozprzestrzenianie się genów oporności jest problemem globalnym, ponieważ stosowanie antybiotyków lub ich obecność w środowisku spowodowało wzrost bakterii posiadających geny oporności na dany antybiotyk.

W dzisiejszym świecie, w którym ludzie, zwierzęta oraz produkty spożywcze mogą z łatwością przemieszczać się na tysiące kilometrów, geny oporności rozprzestrzeniają się równie łatwo. W niektórych krajach prowadzi się zwalczanie oporności na antybiotyki w łańcuchu produkcyjnym, co wynika między innymi ze stosowanych tam planów kontroli oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe.

Pomimo dużej liczby dostępnych antybiotyków, można je sklasyfikować w niewielką liczbę rodzin, które mają między innymi podobną strukturę i sposób działania. Powszechne jest, że jeden pojedynczy gen zapewnia oporność na dużą liczbę antybiotyków należących do tej samej rodziny.

O tym, że zagadnienie oporności na antybiotyki stało się tak ważne w ciągu ostatnich lat, zdecydowało wiele czynników. Używanie, nadużywanie i niewłaściwe stosowanie antybiotyków, zarówno w medycynie ludzkiej, jak i w weterynarii, spowodowało w ostatnich dekadach szybki wzrost poziomu oporności, jak również wykształcenie nowych jej mechanizmów i bakterii mogących być opornymi nawet na wszystkie znane nam antybiotyki.

Jednocześnie, z wielu powodów, przemysł farmaceutyczny w ostatnim czasie nie skupiał swoich wysiłków na tworzeniu nowych antybiotyków. W rezultacie tego w Unii Europejskiej każdego roku śmierć ponosi ponad 25 tys. osób, a już w roku 2014 oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe uznawana była za jedno z głównych zagrożeń zdrowotnych na całym świecie.

• W produkcji trzody chlewnej będzie dążyło się do zmniejszenia podawania antybiotyków na rzecz innych metod zapobiegających rozwojowi chorób, w tym głównie szczepień profilaktycznych oraz bardziej racjonalnego żywienia

Racjonalne stosowanie antybiotyków musi prowadzić do jak najszybszego wyleczenia chorych zwierząt oraz uwzględniać jak najmniejsze ryzyko powstawania lekooporności. Trudno jest ocenić wpływ produkcji zwierzęcej na powstawanie oporności na antybiotyki, jednak z pewnością zmniejszenie użycia środków przeciwdrobnoustrojowych jest sposobem na opóźnienie pojawienia się na nie oporności. Odbywa się to już w niektórych krajach, zarówno w medycynie ludzkiej, jak i weterynaryjnej. W produkcji zwierzęcej konieczne jest ograniczanie stosowania antybiotyków, promowanie praktyk poprawiających zdrowie i dobrostan zwierząt, a także stosowanie środków bioasekuracji w gospodarstwach. Należy wdrażać rozwiązania alternatywne, zamiast wykorzystania antybiotyków, wyraźnie poprawiając zarządzanie gospodarstwem.

Niektóre kraje już rozpoczęły działania mające na celu zmniejszenie oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe. Oczekuje się, że w najbliższym czasie wzrosną wymagania ze strony skupujących oraz przetwórców na ograniczenie stosowania antybiotyków. Zaangażowanie producentów trzody chlewnej z pewnością będzie kluczowym elementem poprawy tego parametru.

Większość żywności nie jest sterylna i dlatego zawiera bakterie z DNA, które może kodować geny oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe. Jeśli chodzi o mięso, obecność bakterii będzie zależała od sposobu obchodzenia się z nim w trakcie procesu produkcji. To, czy mięso może nosić znamiona oporności, nawet jeśli nie zawiera pozostałości antybiotyków, wciąż jest przedmiotem badań. Hiszpańscy eksperci z projektu EFFORT analizują próbki mięsa z różnych źródeł, aby zbadać poziomy bakterii i zawarte w nich geny oporności. Dostarczy to niezbędnych informacji do oszacowania potencjalnej obecności genów oporności w żywności.

Jak zapobiegać chorobom

Aby ograniczyć występowanie schorzeń i podawanie antybiotyków zwierzętom trzeba podjąć odpowiednie działania. W produkcji zwierzęcej realizuje się to głównie poprzez profilaktykę oraz metafilaktykę nieantybiotykową. Działania profilaktyczne mają na celu niedopuszczenie lub ograniczenie do minimum ryzyko rozwoju choroby. Działania metafilaktyczne zapobiegają niekorzystnym skutkom istniejącej już choroby, ale jeszcze przed pojawieniem się objawów chorobowych.

Poprzez działania profilaktyczne rozumie się między innymi przestrzeganie zasad higieny, stworzenie zwierzętom odpowiednich warunków utrzymania oraz stosowanie szczepień ochronnych, czyli innymi słowy wszelkie działania prowadzące do ochrony zdrowia zwierząt.

Wśród alternatywnych dodatków paszowych, które pomagają ograniczyć antybiotyki w produkcji zwierzęcej są probiotyki, prebiotyki, wyciągi roślinne czy kwasy organiczne. Pomaga także dodatek preparatów enzymatycznych, gdyż zwiększenie strawności i dostępności składników pokarmowych zapobiega problemom trawiennym i schorzeniom układu pokarmowego. Ważna jest także optymalizacja składu mieszanek paszowych i ograniczenie występowania substancji antyodżywczych. Należy zwrócić uwagę na higienę wody i paszy, zwłaszcza na zminimalizowanie szkodliwego oddziaływania mikotoksyn.

Do rozwiązań, które przyczyniają się do poprawy zdrowia i produkcyjności świń zalicza się także odpowiedni mikroklimat w budynkach inwentarskich, przestrzeganie właściwego zagęszczenia zwierząt w kojcach oraz szczepienia profilaktyczne.