Mimo że w Polsce nie mamy jeszcze tak dużych problemów z zarazą ziemniaka jak inne kraje europejskie, to również u nas od lat izolowane są dwa typy kojarzeniowe zarazy A1 i A2, są na polach nowe rasy ziemniaka i oospory w glebie. Populacja zarazy ziemniaka zmienia się w Polsce i bardzo ciekawe informacje na ten temat podawała kilka lat temu prof. Józefa Kapsa.
Nowe typy kojarzeniowe
Zaraza ziemniaka (Phytophthora infestans) może rozmnażać się wegetatywnie, występując w postaci jednego z typów kojarzeniowych i generatywnie w obecności obu typów A1 i A2. Występujące w populacji sporadycznie tzw. izolaty autogamiczne mają zdolność rozmnażania generatywnego zarówno z typem A1, jak i A2. Warto w tym miejscu przypomnieć historię zmian w populacji zarazy. Choć właściwie każdy rolnik uważa sprawcę zarazy za grzyba, to jest to jednak patogen tylko podobny do grzyba.
Jeżeli zaraza pojawi się w ziemniakach wcześnie, przed zwarciem rzędów,
to oznacza, że czynnikiem infekcyjnym były oospory
Do końca lat siedemdziesiątych na całym świecie (z wyjątkiem Meksyku) dominowały stare populacje zarazy ziemniaka o typie kojarzeniowym A1, wywodzące się z jednolitego genetycznie szczepu. Późniejsze analizy wykazały, że stara, jednolita populacja grzyba w Europie została zastąpiona przez populację nową, zróżnicowaną genetycznie – z typem A1, jak i A2. Pierwsze informacje o tej zmianie, o występowaniu w kilku krajach europejskich typu kojarzeniowego A2, pojawiły się w latach osiemdziesiątych.
Bardzej agresywne genotypy
Pojawienie się w Europie w populacjach zarazy ziemniaka drugiego typu kojarzeniowego i rozmnażania generatywnego stworzyło realną możliwość tworzenia i zimowania oospor w glebie, jako dodatkowego źródła infekcji pierwotnej, rozpoczynającego epidemię. Badania szklarniowe wykonane w Szwecji dowiodły, że oospory obecne w glebie mogą wywoływać pojedyncze objawy na podziemnych częściach łodyg i bulw ziemniaka.
Infekcja odglebowa
Głównymi źródłami zakażenia ziemniaków zarazą na polu są gnijące bulwy, pozostawione po wiosennym sortowaniu na stertach odpadowych oraz niechronione lub niedostatecznie chronione uprawy odmian wczesnych w sąsiedztwie. Niestety, ale dodatkowym źródłem infekcji zarazą na roślinach ziemniaka we wczesnym stadium ich rozwoju (jeszcze przed zwarciem roślin w rzędach) jest sama gleba.
Źródłem odglebowej infekcji zarazą mogą być porażone bezobjawowo ziemniaki przeznaczone na sadzeniaki
Od kilku lat obserwuje się wzrost znaczenia tego źródła infekcji. W Polsce z oosporami nie mamy jeszcze tak dużego problemu jak w Szwecji czy w Niemczech. Nadal największym źródłem infekcji zarazą w Polsce są samosiewy ziemniaka, wyrosłe z pozostawionych jesienią bulw. Są one ważnym dodatkowym źródłem pierwotnych zakażeń w następnym roku.
- Źródłem zarazy ziemniaka
są sterty odpadowe, sąsiednie uprawy, porażone sadzeniaki, samosiewy w uprawach następczych i oospory z gleby. Zaraza ziemniaka potrzebuje do zarodnikowania temperatury powietrza od 3 do 29°C (optimum 16–21°C), 12°C – do zakażania liści i łodyg przez zoospory, >18°C – do bezpośredniego kiełkowania zarodników konidialnych i zakażania przez strzępkę infekcyjną. Musi w tym czasie występować wilgotność względna powietrza powyżej 90% przy zakażeniach przez zoospory lub wilgotność względna powietrza 80–90% przy wyższych temperaturach i infekcjach zarodnikami konidialnymi.
Na porażonych przez zarazę liściach występują początkowo niewielkie, nieregularne, nekrotyczne plamki, barwy jasnozielonej lub brązowej, które później brunatnieją. Często odgraniczone są od zdrowej tkanki jasnozieloną do żółtej obwódką. We wczesnych godzinach porannych lub przy chłodnej, wilgotnej pogodzie, na spodniej stronie liścia dookoła plamy nekrotycznej tworzy się biały, aksamitny nalot złożony z trzonków i zarodników konidialnych. Przy długo utrzymujących się korzystnych warunkach atmosferycznych nalot ten może także tworzyć się na górnej stronie liścia.
Zaraza na łodygach zaczyna się objawiać w miejscu wyrastania ogonka liściowego z łodygi lub na jej wierzchołku. Początkowo są to tłuste, brązowe, później brunatne plamy, które rozwijają się wzdłuż łodygi. Jeśli obejmą cały jej obwód, dochodzi do przełamania łodygi. Przy wilgotnej pogodzie zarodnikowanie występuje na całej powierzchni nekrozy. Bulwy – na powierzchni tworzą się lekko zagłębione, szarosine plamy, o różnej wielkości. Miąższ w miejscu plam nie jest wyraźnie oddzielony od zdrowej tkanki i ma barwę brunatnordzawą.
Odporne rasy
Infekcje oospor utrudniają oczywiście skuteczną ochronę ziemniaka, ale jeszcze bardziej utrudnia je odporność nowych genotypów zarazy powstających przez fakt obecności w Europie wspomnianych dwóch typów kojarzeniowych A1 i A2. Możliwość między nimi rozwoju generatywnego skutkuje tworzeniem nowych populacji zarazy. Wzrastający przez te zmiany potencjał infekcyjny zarazy ziemniaka obserwuje się na całym świecie. Genetyczne zmiany składu populacji powodują wzrost presji infekcyjnej, wcześniejszy rozwój i większe nasilenie choroby, uodparnianie się na fungicydy. Rozmnażanie generatywne (płciowe) przez co problemem są wspomniane oospory jako nowe źródło, prowadzi do powstawania coraz bardziej złożonych ras zarazy ziemniaka z odpornością na niektóre fungicydy.
Z powodu nowych typów kojarzeniowych, nowych ras i często niespecyficznych objawów zarazy ziemniaka oraz z powodu tego, że ziemniaki mogą być porażane przez inne choroby i mogą cierpieć na niedobory pokarmowe – identyfikacja choroby na liściach jest trudna
Od 2004 r. w Europie w zaawansowanych badaniach molekularnych z izolatów wyodrębnia się nowy genotyp Blue 13, czyli niebieski zwany superzarazą. Ta najbardziej rozpowszechniona w Europie nowa rasa zarazy ziemniaka powstała z typu kojarzeniowego A2. Ten genotyp zarazy ziemniaka spotyka się najczęściej w Belgi, Niemczech i Francji. Blue 13 stwierdzono też w trzech miejscach w Polsce. Jego główną cechą jest wczesne pojawianie się i odporność na fungicydy zawierające metalaksyl. Ten genotyp bardzo szybko przełamuje odporność genetyczną odmian.
Kolejną nową rasą zarazy ziemniaka w Europie powstałą z typu kojarzeniowego A1 jest Pink 6. Póki co problem z tą rasą (nowym genotypem zarazy) ma tylko Wielka Brytania, w której genotyp Pink 6 zastąpił aż 80% całej populacji zarazy ziemniaka. Pink 6 izolowano również we Francji, ale w innych europejskich krajach jeszcze nie występuje.
Marek Kalinowski
