Z uwagi na chorobę czy uzależnienie od alkoholu konieczne jest czasami przeprowadzenie procedury ubezwłasnowolnienia. Artykuł 13 Kodeksu cywilnego wskazuje, że osoba, która ukończyła 13 lat, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
Z kolei art. 16 § 1 k.c. określa, że osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych. Chodzi w szczególności o pijaństwo lub narkomanię. Dzieje się tak, gdy stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że głównym zadaniem tej instytucji jest ochrona osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, a nie rodziny, która chciałaby np. zarządzać jej majątkiem. Przykładowo Sąd Apelacyjny w Katowicach w orzeczeniu z 9 kwietnia 2010 r. (I ACa 113/10) orzekł m.in., że nawet jeśli instytucja ubezwłasnowolnienia jest tak postrzegana przez część społeczeństwa, to jej istota nie polega na wykluczeniu ze społeczeństwa, ale na pomocy udzielanej osobie chorej przez to społeczeństwo. Przed organami państwa stoi obowiązek ukształtowania sytuacji prawnej takiej osoby na przyszłość. Pomoc w prowadzeniu spraw jest konieczna zarówno w sprawach majątkowych, jak i niemajątkowych.
Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych. W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub sąd miejsca jej pobytu.
Według art. 545 k.p.c. wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:
małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,
jej przedstawiciel ustawowy.
Krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego.
Kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny. Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Powinno się to odbyć w obecności biegłego psychologa bądź lekarza psychiatry lub neurologa.
