Czy gospodarstwo rolne ze służebnością wliczą się do zachowku?

Kiedy rolnik uzyska pełną emeryturę?

Według ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, aby uzyskać pełną emeryturę rolniczą, producent rolny musi zaprzestać prowadzenia działalności rolniczej.

Gospodarstwo rolne stanowi jednostkę produkcyjną i osoba przejmująca, najczęściej dziecko przekazujących czy bliski krewny, ma kontynuować prowadzenie działalności rolniczej. Rolnik z kolei po ponad 25 latach pracy i opłacaniu ubezpieczenia do KRUS ma otrzymać emeryturę rolniczą. W tym aspekcie można by uznać, że gospodarstwa nie należy wliczać do zachowku. Producent rolny przekazuje bowiem gospodarstwo rolne w celu uzyskania świadczenia emerytalnego.

Aczkolwiek niektóre sądy wliczają do schedy spadkowej gospodarstwo rolne, a inne nie. Zależy to także od tego, czy przekazanie gospodarstwa łączyło się z uzyskaniem świadczenia emerytalnego lub renty.

Czy przy ustalaniu zachowku uwzględnia się gospodarstwo rolne?

Przykładowo, Sąd Najwyższy w wyroku z 21 czerwca 2012 r. (sygn. akt: III CZP 29/12, OSNCP 2013, Nr 1, poz. 7, s. 48) orzekł, że przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art.  59 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.

Jeżeli chodzi o umowę darowiz­ny, w wyroku z 6 lutego 2014 r. Sąd Najwyższy – Izba Cywilna, (sygn. akt: I CSK 252/13) doszedł do wniosku, że darowizna gospodarstwa rolnego przez spadko­dawcę na rzecz spadkobiercy podlega zaliczeniu na substrat zachowku (wartość, która jest podstawą do ustalenia konkretnej sumy wyrażającej należny uprawnionemu zachowek) bez względu na to, czy uprawniony w chwili jej dokonania odpowiadał przesłankom określonym w art. 1059 k.c. (przesłanki do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego), gdy spadek został otwarty od dnia 14 lutego 2001 r. Z wykładni językowej tego przepisu wynika więc wniosek, że darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami podlegają doliczeniu do wartości zachowku, choćby zostały poczynione dawniej niż na dziesięć lat przed otwarciem spadku.

Inaczej orzekł Sąd Okręgowy w Lublinie w wyroku z dnia 14 października 2014 r. (sygn. akt: I C 327/12), według którego umowa przekazania pozwanemu gospodarstwa rolnego zawarta przez rodziców powoda, a dziadków pozwanego nie jest darowizną, o której mowa w art. 888 k.c., wobec tego wartości tego gospodarstwa nie uwzględnia się przy ustalaniu wartości zachowku.

W uzasadnieniu wyroku zostało podkreślone, że „Co prawda, w tytule aktu notarialnego, jak i jego zapisach mowa jest o »darowiźnie«, »przyjęciu darowizny«, jednak z dalszych jego zapisów wynika, że wolą stron było przekazanie synowi – ojcu pozwanego gospodarstwa rolnego w trybie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Kiedy może dojść do zmniejszenia wysokości zachowku?

Jeżeli chodzi o zmniejszenie wysokości zachowku, to według art. 1082 k.c., jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem odpowiednio art. 216 k.c., który określa, że spłaty mogą być obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę:

• typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłas­ności;
• sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.

Obniżenie spłat nie wyklucza możliwości rozłożenia ich na raty lub odroczenia terminu ich zapła­ty.

Sąd Apelacyjny w Łodzi – I Wydział Cywilny w wyroku z 26 wrześ­nia 2018 r. (sygn. akt: I ACa 241/18) orzekł, że sprzeczność z zasadami współżycia społecznego w postępowaniu o zachowek zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie akceptowalnych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku trzeba by ocenić negatywnie. Za taką należałoby uznać sytuację, w której realizacja zachowku naraziłaby spadkobiercę na niedostatek.

dr hab. Alicja Moroz, prof. UAM
fot. M. Konicz