Dziś przypomnimy biologię łamliwości źdźbła zbóż. Jest to jednak choroba, której sprawcy atakują zboża uprawiane w złym zmianowaniu, jak i w tym wzorowym. Najważniejszy jest dla choroby przebieg pogody.
Dobry płodozmian pomoże, ale…
Rozwojowi grzybów będących sprawcami łamliwości źdźbła zbóż sprzyja duża wilgotność, ciężkie gleby, niewłaściwe zmianowanie i przenawożenie azotem. Celowo nie wymieniam nazw łacińskich tych grzybów, bo w publikacjach stare nazwy mieszają się z nowymi. Wystarczy nam polska nazwa zwyczajowa – łamliwość źdźbła zbóż. Chorobę częściej obserwujemy na glebach ciężkich i zasadowych, dlatego z zabiegów agrotechnicznych ograniczających chorobę jest wczesne i dokładne wykonanie podorywki, właściwy płodozmian, niszczenie samosiewów oraz optymalizacja nawożenia azotowego.
To ważne, bo dobry płodozmian i zmianowanie jest dla uprawianych roślin zawsze korzystny. Trzeba mieć jednak świadomość, że łamliwość podstawy źdźbła zbóż i traw nie jest typową chorobą płodozmianową. Na podstawie wieloletnich badań upraw monokulturowych zbóż naukowcy m.in. z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie stwierdzili, iż łamliwość źdźbła zbóż może się rozwijać w zbożach niezależnie od przedplonu. Nawet jeżeli zadbamy o płodozmian, choroba może się pojawić, bo o jej występowaniu i rozwoju decydują przede wszystkim warunki klimatyczne i glebowe.
Rozwojowi grzybów sprzyja ciepła wilgotna jesień
Sprawca łamliwości źdźbła zbóż zimuje na resztkach pożniwnych i żyje w źdźbłach aż do rozłożenia się słomy. Wytworzone na grzybni zarodniki zakażają następnie tuż nad ziemią siewki zbóż. Grzyb ma długi okres utajonego rozwoju – zarodnikuje przy wysokiej wilgotności i w temperaturze 8–12 st. C. Infekcja zachodzi w ciągu kilkunastu godzin (14–16).
Najbardziej sprzyjającym okresem do infekcji jest wilgotna i ciepła jesień, bo siewki zbóż w tym okresie są najbardziej podatne na porażenie i są zakażane tuż nad ziemią. Epidemia łamliwości źdźbła zbóż rozwija się bardzo szybko w sezonie o łagodnej zimie i chłodnej, wilgotnej wiośnie. W sprzyjających warunkach wiosną nawet co kilka tygodni pojawia się nowe pokolenie zarodników. Grzyb przerasta kolejno pochwy liściowe, a następnie niezdrewniałe jeszcze źdźbło w jego dolnej części. Przy silnym porażeniu tkanki przewodzące źdźbła ulegają zniszczeniu, co uniemożliwia przewodzenie wody i składników pokarmowych.
Charakterystyczne medalionowe plamy o objaw łamliwości
Objawy łamliwości źdźbła zbóż można zauważyć już jesienią lub wczesną wiosną. Początkowo są one trudne do rozpoznania i na tym etapie do obserwacji konieczna jest co najmniej dobra lupa. Są to niewielkie, nieco wydłużone, miodowobrązowe plamy otoczone bursztynową obwódką występujące na powierzchni pochew liściowych. Dopiero później na źdźbłach widoczne są charakterystyczne objawy w postaci pojedynczych plam o medalionowatym kształcie. Często jednak kilka plam zlewa się w jedną i nieregularny kształt utrudnia diagnostykę. Te charakterystyczne pojedyncze plamy na początku są słomkowej barwy i są otoczone brązowobrunatną (czasami bursztynowobrązową lub ciemną) obwódką o rozmytych i niewyraźnie zarysowanych granicach brzegów plam. W centralnej części plam tworzą się czarne „łatki” komórek grzyba. Te objawy występują najczęściej na pierwszym dolnym międzywęźlu, czasami także na drugim.
Wewnątrz źdźbła w miejscu plam tworzy się szara, watowata grzybnia. Źdźbła w tych miejscach murszeją. Najlepiej objawy chorobowe widoczne są przed dojrzewaniem zbóż, gdy źdźbła są połamane i wylegają w różnych kierunkach. Końcowym efektem jest bielenie kłosów, słabe wykształcenie ziarniaków i kłosy płone. Ważną cechą rozpoznawczą i odróżniającą od innych chorób podsuszkowych jest, że sprawcy łamliwości źdźbła zbóż nie porażają korzeni.
Szybszy typ pszenny, groźniejszy typ żytni
Trzeba też wiedzieć o pewnej trudności w identyfikacji choroby, bo mogą być one zróżnicowane przez obecność dwóch typów grzyba sprawcy choroby. Wyróżnia się typ grzyba W (zwany pszennym) i typ R (zwany żytnim). Typ W szybciej infekuje i szybciej rozwija się. Zasiedla przestrzeń międzykomórkową w tkance źdźbła zbóż. Mimo szybkiego tempa rozwoju grzybni typ W powoduje mniejsze straty plonu odżywiając się pasożytniczo tylko w komórkach miękiszu źdźbła.
- Diagnostyka łamliwości źdźbła zbóż nie jest łatwa, bo to nie jedyna choroba podstawy źdźbła. Wskazówką do jej identyfikacji jest, że nie poraża ona korzeni.
Wolniejszy typ R zasiedla komórki i tkanki naczyniowe (odpowiedzialne za transport wody i składników pokarmowych). Wolno przerastając je ogranicza przenoszenie składników pokarmowych do rozwijającego się kłosa. Powolny rozwój w roślinie w sposób stały i narastający powoduje znacznie większe straty w plonie niż typ W.
- Końcowym efektem wyniszczenia roślin przez łamliwość źdźbła zbóż jest bielenie kłosów
Szkodliwość i zwalczanie
Progiem szkodliwości w fazie od początku strzelania w źdźbło do pierwszego kolanka jest 20–30% źdźbeł z pierwszymi objawami porażenia. W celu stwierdzenia zagrożenia i oceny progu szkodliwości idąc po przekątnej pola pobieramy w 5 losowo wybranych punktach po 50 źdźbeł, z powierzchni nie mniejszej niż 1 m2. Określamy liczbę i procent porażonych źdźbeł, ale nie na oko, lecz zgodnie z zaleceniami pod 6-krotnym powiększeniem, a do tego potrzebny jest mikroskop. Szukamy początkowych objawów choroby, czyli miejsc z plamkami o zmienionym zabarwieniu.
Zwalczanie chemiczne po przekroczeniu progu szkodliwości zalecane jest w zbożach ozimych, głównie w pszenicy ozimej i pszenżycie ozimym najlepiej w okresie od początku fazy strzelania w źdźbło (faza rozwojowa w skali BBCH 3/30) do fazy 2 kolanka (faza rozwojowa w skali BBCH 3/32) Większość z zarejestrowanych do ochrony podstawy źdźbła środków posiada w swoim składzie więcej niż jedną substancję czynną i ma działanie ograniczające również choroby porażające w tym czasie liście.
Marek Kalinowski
fot. Marek Kalinowski
