Rdza żółta zadomowiła się w Polsce na dobre, a sprawca mutuje. Obok patotypu Warrior jest także Kranich, Triticale aggressive, Warrior(-). Sprawcami rdzy żółtej w pszenicy są Warrior i Kranisz. W pszenżycie te wymienione i Triticale aggressive. To nie wszystkie istniejące patotypy, które bada i monitoruje m.in. IHAR w Radzikowie, ale o największym znaczeniu.
Czy w sezonie upraw 2024 będzie inwazja rdzy zbóż?
Biorąc pod uwagę mutacje sprawców rdzy żółtej jak też znaczne w ostatnich latach zmiany w biologii rozwoju rdzy brunatnej, ten sezon może należeć właśnie do rdzy. Przypomnijmy te zmiany. Rdzę brunatną można obserwować we wszystkich fazach rozwojowych roślin. Już jesienią i wczesną wiosną na liściach występują pojedyncze tzw. uredinia rdzy brunatnej pszenicy. W tych okresach nie jest jeszcze groźna. Jednak po łagodnej zimie i wiosennym ociepleniu uderzy z całym impetem. Niestety, jeżeli objawy rdzy były widoczne jesienią, to w tegorocznej zimie sprawca nie zginął i z całą pewnością w dużym nasileniu będziemy go obserwować w końcu czerwca i w lipcu.
Jak rozprzestrzenia się rdza brunatna?
Według opisu choroby wg naukowców z IOR – PIB w Poznaniu rdza brunatna pszenicy jest chorobą dwudomową, ale w warunkach Europy Środkowej rozwija się z pominięciem żywiciela pośredniego (podobnie rdza brunatna żyta). Zimuje w naszych warunkach w postaci grzybni i urediniów na oziminach, samosiewach i różnych trawach łąkowych. Urediniospory rdzy brunatnej pszenicy łatwo przenoszą się z prądami powietrza na bardzo duże odległości rozprzestrzeniając się z rejonów o większym nasileniu występowania, które stanowi południowa Polska.
Jakie warunki sprzyjają rozwojowi rdzy brunatnej?
Rozwojowi choroby i jej nasileniu sprzyja gęsty siew zbóż, łagodna jesień i zima. Oczywiście muszą być spełnione warunki termiczne, wilgotnościowe niekoniecznie. Optymalnymi warunkami do rozwoju rdzy brunatnej pszenicy jest temperatura w dzień od 12 do 24°C i nocą od 0 do 12°C. Rdza do rozwoju nie potrzebuje opadów deszczu – wystarczy jej rosa, ale wilgotność powietrza musi wynosić 80–100%. Patogen potrzebuje też 5 godzin nasłonecznienia. W optymalnych warunkach rozwój jednej generacji rdzy brunatnej pszenicy następuje w 7–10 dni.
W jakiej temperaturze dochodzi do zakażenia rdzą brunatną?
Zarodniki rdzawnikowe rdzy brunatnej pszenicy są odporne na działanie czynników zewnętrznych np. wytrzymują przez 10 minut oziębienie do -23°C jak również podgrzanie do +52°C. Zakażenie roślin następuje zarówno w świetle, jak i w ciemności, przy czym najłatwiej proces ten zachodzi w 15–18°C i przy 100% wilgotności względnej powietrza. Na długość inkubacji wpływa przede wszystkim temperatura powietrza. Zanim jednak dojdzie do zakażenia roślin, zarodniki rdzawnikowe muszą skiełkować. Kiełkowanie następuje w bardzo szerokim zakresie temperatur (od 2 do 32° C), przy czym najszybciej w temperaturze optymalnej 19–20°C.
Jaki jest przebieg zakażenia rdzą brunatną?
Uredinia, czyli skupienia zarodników – urediniospory rozwijają się na liściach pod skórką, początkowo są one lekko wzniesione, poduszeczkowate, owalne lub prawie okrągłe, koloru jasnobrązowego. Niekiedy objawy chorobowe widoczne są początkowo w postaci chlorotycznych przebarwień poprzedzających pojawienie się poduszeczek urediniów. W miarę dojrzewania urediniospor pokrywająca je skórka pęka i zwija się, tworząc wałeczek wokół skupień urediniów.
Na początku lipca, w miejscu urediniów powstają, głównie na dolnej stronie blaszek liściowych, niekiedy również na pochwach liściowych i na źdźbłach, owalne lub nieco wydłużone czarne skupienia teliospor (telia). Są one pokryte skórką, co nadaje im lekki połysk. Teliospory (zarodniki zimowe) kiełkują na wiosnę, ale w naszych warunkach nie spełniają żadnej roli, bo nie zakażają żywicieli pośrednich.
Obecnie w rozwoju rdzy brunatnej żywiciele pośredni nie odgrywają żadnego znaczenia. I mimo że nasileniu rdzy w Polsce sprzyjają ciepłe jesienne i łagodne zimy, to nawet przy srogich zimach rdza zaatakuje. Urediniospory z cieplejszych rejonów Europy nawieje do Polski wiatr. A zatem, nawet sroga zima nie jest barierą, a ponadto sprawca rdzy brunatnej jest grzybem zmieniającym biologię rozwoju dosłownie na naszych oczach.
Rdzawe poduszeczki (skupienia zarodników) pojawiają się na liściach i potem wysypują zarodniki, które mogą rozprzestrzeniać się w promieniu kilkudziesięciu kilometrów i infekować. Po poduszeczce pozostaje niestety rana, która w okresie posuchy lub suszy jest drogą ucieczki wody i zasychania liści. To dobija zestresowane upałami rośliny.
Kiedy wykonać zabieg zwalczania rdzy brunatnej?
Rdzę brunatną pszenicy, pszenżyta i żyta należy zwalczać:
- w fazie krzewienia, gdy na 10–15% roślin obserwuje się pierwsze objawy rdzy,
- w fazie strzelania roślin w źdźbło, jeżeli co najmniej 10% źdźbeł wykazuje objawy nowej infekcji,
- w fazie kłoszenia roślin, jeżeli objawy nowej infekcji występują już na liściu podflagowym lub flagowym.
Kiedy wzrasta zagrożenie rdzą żółtą?
Wielkość porażenia rdzą żółtą zależy w dużym stopniu od temperatur zimą. Przy średniej temperaturze w styczniu i lutym na poziomie 0°C i powyżej można spodziewać się dużego zagrożenia rdzą żółtą. Mimo kilku dni mrozów presja rdzy żółtej może być w tym roku duża. Grzyb do rozwoju wymaga sporej wilgotności (tak właśnie jest) i umiarkowanie niskiej temperatury w okresie kwietnia oraz maja.
Z badań przed pojawieniem się najnowszych patotypów wynikało, że proces chorobowy rdzy żółtej zostaje zatrzymany, gdy temperatura przez dłuższy czas utrzymuje się powyżej 21°C lub poniżej 0°C. Niestety już patotyp Warrior wymknął się z tego schematu. Rozwija się także w temperaturach znacznie powyżej 21°C. W temperaturach optymalnych dla rozwoju rdzy żółtej kiełkujące zarodniki dokonują penetracji liści, ale sprawca poraża całą roślinę, także kłosy, plewki i ziarno. Silne porażenie może powodować straty w plonie sięgające nawet 50–70%. Warto dodać, że rdza żółta występuje w zbożach zwykle w sposób gniazdowy. To możemy zauważyć dopiero po wykłoszeniu zbóż widząc w łanie pożółknięte place.
Jakie są objawy rdzy żółtej?
Objawy rdzy żółtej mogą pojawić się na wszystkich nadziemnych częściach rośliny tj. na liściach, pochwach liściowych, źdźbłach, kłosach, a czasem i na rozwijających się ziarniakach. Na liściach obserwuje się wydłużone chlorotyczne pasy ograniczone nerwami, a na nich w rzędach ułożone uredinia sprawcy choroby. Na liściach odmian mało podatnych objawom często nie towarzyszą uredinia lub pojawiają się z opóźnieniem. W takiej sytuacji na liściach obserwujemy jedynie chlorotyczne i nekrotyczne smugi, które mylone mogą być z objawami septoriozy paskowanej liści. Na kłosach wystąpienie choroby można zdiagnozować odchylając plewkę. Po jej wewnętrznej stronie widoczny jest pył żółtych urediniów.
Jakie są progi szkodliwości rdzy żółtej w uprawie zbóż i traw?
Progiem szkodliwości rdzy żółtej zbóż i traw w:
- fazie krzewienia pszenicy jest 30% roślin z pierwszymi objawami,
- w fazie strzelania w źdźbło 10% porażonej powierzchni liścia podflagowego,
- w fazie kłoszenia – pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym lub flagowym.
Marek Kalinowski
